برنامه‌ی رونمایی کتاب آزمایش زندگی به خاطر مخالفت ارشاد زنجان، در خانه‌ی آیت‌اله حسینی برگزار شد
شیخ اندیشمند
به گزارش موج بیداری،جلسه رونمایی و نقد کتاب «آزمایش زندگی» نوشته‌ی مرحوم شیخ ابراهیم زنجانی به تصحیح حسن رستمی برگزار شد.
سید مجتبی حسینی الموسوی در ابتدای این برنامه با بیان اینکه این برنامه قرار بود در کتاب‌فروشی فرهنگ برگزار شود اما مسئولان فرهنگی شهر صلاح ندانستند در آن محل برگزار شود، اظهار داشت: موسسه‌ی مشکات دیگر هیچ برنامه و جلسه‌ای اعم از رونمایی و نقد در شهرستان زنجان نخواهد داشت و مابقی کتاب‌ها در تهران رونمایی و نقد کتاب خواهد شد.
وی با بیان اینکه هنوز مسئولان فرهنگی استان به آن بلوغ نرسیده‌اند که تاریخ آن‌گونه که هست باید روایت شود نه آن‌گونه که آنها دوست دارند، عنوان کرد: ما نمیتوانیم به دوستان فهم بخریم باید به مرور زمان خود به این فهم برسند که پیشرفت جامعه مشروط به تکثر است و جامعه‌ی تک صدا محکوم به شکست خواهد بود.
در این جلسه حسین زمانی با اشاره به اینکه نام کتاب «آزمایش زندگی» از متن و عناوین داخل کتاب انتخاب شده است، اظهار کرد: کل مطلب شیخ ابراهیم با عنوان آزمایش جستارهای شخصی و عینی شیخ است و متن مورد نظر به ویژه 5 – 6 آزمایش اولیه مربوط به زیست اولیه‌ی شخص نویسنده است و در باب خانواده، در مورد چگونه درس خواندن و وارد بازار کار شدن و از دست دادن خانواده و تجربیات وی است.
وی با اشاره به اینکه البته این موضوع سلیقه‌ای است ولی به نظرم می‌شد آرا و نظرات دو تن از کسانی که به طور جدی اقدام به نقد زندگی و شخصیت شیخ ابراهیم زنجانی پرداختند را داشته باشیم، عنوان کرد: شهبازی و منذر هر دو به نوعی می‌خواهند شیخ را مشت‌مال دهند جالب است اینجا دو صنف و سنخی که با این نوع اندیشه سازش ندارند به هم نزدیک می‌شوند یکی توده‌ای تواب و دیگری روحانیون نسبتاً سنتی که شیخ به آنها اعتراض مکرر دارد، بیشترین مطلب را در مورد زندگی شیخ ابراهیم زنجانی ارائه دادند و سعی در نفی وی داشتند.
وی با بیان اینکه جستارها 60 مورد است که جستار ممکن است از چند سطر شروع شود تا چند صفحه که دارای مطالب درخور و مناسب است، ادامه داشته باشد، بیان کرد: سر جمع این کتاب در 10 مورد، موضوعات مجزا از هم را که قابلیت تامل داشته و شباهت قابل توجهی به هم دارند در خود جای داده و مابقی همان عنوان آزمایش را دارند که شامل آزمایش اولیه به نام آزمایش زندگی پس از مرگ، آزمایش کودکی تا بلوغ، آزمایش مهم، آزمایش مهم دیگر، آزمایش اساسی و مهم آزمایش مهم و عجیب و آزمایش افسوس‌ها است.
زمانی با اشاره به اینکه تقسیم بندی روی موضوعات این کتاب را نیز انجام داده‌ام، گفـت: چند آزمایش نخسـت به زندگـی شخـصی می‌پردازد، مسـائل اجتماعی، خانواده، زندگی زناشویی، مضرات زندگی با بیش از یک زن، توجه به خلقیات مردم، تاثیر مکان زندگی شهری و روستایی و شهرهای کوچک، روابط با دیگران و بازتاب آن با دیگران و بیان تجربیات، تجربه‌ی شخصی از چاپلوس‌هایی دیده به ویژه در دوران نمایندگی و خانه نشینی، از فسق و تقلب و ریاکاری بین مردم در بین همه‌ی ادیان و مذاهب،از دوستی و دشمنی و جابه‌جایی این حالات و نقش زن از موضوعات مطروحه در این کتاب است که نقش زن را در این مسائل خیلی تند مطرح می‌کند به حدی تند به این مطلب می‌پردازد که اختلاف شیعه و سنی را نیز ناشی از آن می‌داند.
زمانی با بیان اینکه او در این کتاب از دین نمایان و سوءاستفاده از موقعیت خودشان سخن می‌گوید که تقریباً حداقل 30 تا 40 درصد مطالبی که در جستارها آورده طعنه‌ای به آن می‌زند و در چند جا از این‌ها سخن می‌گوید خلاف‌کاری آنها و رواج خرافه توسط آنها و اتصال‌شان به پیامبر و ائمه را بازگو می‌کند، ادامه می‌دهد: این افراد در اصطلاح امروزی روحانی‌نما می‌شوند یعنی فردی که به ناحق خود را مطرح می‌کند که شیخ ابراهیم در آستانه مشروطه بدان اشاره دارد. صحبت از این می‌کند که این‌ها سوءاستفاده‌گر از شرایط و موقعیت هستند که این موضوع طبیعی است چرا که صاحبان قدرت به سو استفاده از آن متمایل هستند.
وی با بیان اینکه شیخ در این کتاب اختلاف طبقاتی و جابه‌جایی بین طبقات را مطرح و در این بخش نیز مدعی است حتی اگر نادارها دارا شوند، خلق و خوی تبخترآمیز را می‌گیرند، اضافه کرد:شیخ، مسائل مربوط به علم وتکنولوژی و پیشرفت غرب و استعمار شرق را مبسوط مطرح می‌کند و البته استناد نمی‌کند چون در جستار، تحقیق صورت نمی‌گیرد بلکه دانسته‌های خود را از موضوعی به صورت قابل درک مطرح می‌کند،وی همچنین در این کتاب به حذف صنعت با ورود کالاهای ارزان قیمت اشاره دارد، به نحوی که بسیاری از موضوعات ما را به یاد امروز می‌اندازد.
وی با بیان اینکه مقایسه ایران و ژاپن و غرب همواره صورت می‌گیرد که در نوشتار شیخ نیز هست که بدون اینکه شرایط جغرافیایی شناخته شود آن را بررسی می‌کند، ادامه می‌دهد: شیخ در سال 1310شمسی این کتاب را می‌نویسد یعنی زمانی است که روس‌ها شکست سهمگینی از ژاپنی‌ها تجربه کرده‌اند و ژاپنی‌ها را به عنوان یک قدرت بزرگ مطرح می‌کند، شیخ هم مانند بسیاری دیگر، برای این گفتار شناختی از کشور ژاپن ندارد.
زمانی با اشاره به اینکه وی از مسائل سیاسی و انقلاب مشروطه بسیار سخن می‌گوید از تقسیم ایران به دو منطقه نفوذ، بقای ایران در اثر حملات مکرر اما باز مبسوط‌ترین مطلبی که در این حوزه به آن می‌پردازد و گویی عقده‌ای در گلوی شیخ است بدگویی از اعراب است نه مسلمانان. او بیان کرد: شیخ باید بداند ورود اسلام به دست همین اعراب است که بسیار از آنها بدگویی می‌کند.
زمانی با بیان اینکه تاکید زنجانی بر عبرت‌گیری از گذشته است و آن را موجب عقب ماندگی می‌داند، عنوان کرد: شیخ معتقد است اشتغال به گذشته باعث نابودی ملت‌ها می‌شود.
این نویسنده و محقق با بیان اینکه دروغگویی نزد زنان در مشرق زمین بالاخص مسلمان یهودیان و رعایا مطرح است و آن را با دوره‌ی پس از رنسانس مقایسه می‌کند ونیز دلایل آن را ناشی از عدم وجود آزادی می‌داند، اظهار کرد: همانگونه که سیمین دانشور در بخشی از نوشته‌های خود می‌گوید دروغگویی زنان ریشه در ترس‌شان دارد و از مردان می‌پرسد شما که سالار هستید چرا دروغ می‌گویید؟ اما نکته‌ی تاریخی این است که داریوش نیز از خدا می‌خواهد سرزمین را از دشمن، خشکسالی و دروغ در امان نگه دارد، به نظرم دروغ ریشه‌دارتر از ترس زنانه و عمیق‌تر از آن اسـت.
وی با بیان اینکه کتاب دیگری که از شیخ با نام «بستان الحق» چاپ شده است عنوان کرد:زهرا عربخانی در مقدمه‌ی این کتاب به شیخ می‌پردازند و می‌گوید به اینکه گفته می‌شود، وی معتقد است اسلام نمی‌تواند با رفتارهای نو جوامع سازگار باشد و جامعه مدنی را اسلام می‌تواند برتابد.
وی با اشاره به اینکه هیچ فیلسوفی را نمی‌بینید که در تلاش برای کسب قدرت باشد، گفت: امروز هم جامعه جهانی پر از نادانانی چون ترامپ است که بر دنیا حکومت می‌کنند و خیل عاقلانی که از این اقدام خودداری می‌کنند.
جمشید کیانفر در ادامه‌ي این جلسه با قدردانی از نگارش کتاب توسط حسین رستمی و توجه به نگارش این کتاب با اشاره به اینکه یکی از مشکلات این است که در دانشگاه‌ها آموزش روش تحقیق وجود دارد و در مقاطع مختلف روش آن آموزش داده می‌شود، اما در مورد روش تصحیح، آموزشی توسط اساتید داده نشده است، اظهار کرد: مگر اینکه یک استاد بنا به تجربه‌ی خود و علاقه‌مندی آموزشی در زمینه‌ی روش تصحیح رهنمودهایی به دانشجوی خود ارائه دهد.
وی با بیان اینکه فرد برای تصحیح باید نسخه‌شناسی را بلد باشد، عنوان کرد: شاید نسخه‌ای که به دست فرد می‌رسد اهمیت چندانی نداشته باشد اما وقتی به نسخ دیگر برمی‌خورید اهمیت نسخه‌ها مشخص می‌شود چرا که اطلاعات نسخ بسیار اهمیت دارد.
کیانفر با اشاره به اینکه در نسخه شناسی باید زمان تالیف و تحریر را شناخت، اضافه کرد: در نسخ یک تالیف داریم که ممکن است بارها تحریر شود برای نمونه یک بار اشعار حافظ تالیف شده و صدها بار تحریر شده به نحوی که از 10 سال پس از مرگ حافظ آغاز شده و تا اواخر قاجار ادامه داشته است.
کیانفر با بیان اینکه تحریرها گاهی موجب اختلاف نیز می‌شود، بیان کرد: در برخی موارد، محرر آنچه در ذهن خود دارد را در زمان رونویسی منتقل می‌کند که موارد این خطا ضبط شده را در متون می‌توان مشاهده کرد.
وی با اشاره به اینکه فرهنگ کاتب در تحریر متون موثر است، اضافه کرد: برای همین باید نسخه شناسی بلد بود تا با اطلاعات درست نسبت به بررسی نسخه اقدام نمود.
کیانفر افزود: در برخی مواقع نسخ فاقد تاریخ است که اگر نسخه شناسی بلد باشید با قلم نوشته شده که به غلط بدان خط می‌گویند، زمان نسخه را می‌توان شناخت. وی ادامه داد: حروف الفبایی که با آن می‌نویسیم خط بوده اما گردش قلم نوع آن را ایجاد می‌کند و انواع خط ریحان و نستعلیق و غیره را دارد.
کیانفر با اشاره به اینکه در نسخه‌شناسی خط‌شناسی در قرائت تاثیرگذار است، خاطر نشان کرد: نوع قلم و شناخت آداب نگارش نسخه در دریافت اطلاعات بسیار موثر است.
وی افزود: افراد تصحیح کننده وقتی می‌خواهند متنی را تصحیح کنند ممکن است ۴۰ _۵۰ صفحه اول یک متن را رونویسی می‌کنند برای حروف‌چینی اشتباه برداشت می‌کنند، چرا که با خط نویسنده آشنایی ندارد و قدرت تشخیص برخی کلمات و حروف را نداشته باشند و در کتابت قلم نویسنده را در نظر بگیرند.
وی با اشاره به اینکه علایم به کار رفته شده در نسخ بسیار حائز اهمیت است، بیان کرد: ما در نسخ علایم و سجایا نداریم، نقطه و کاما و علامت تعجب و سئوال و غیره در نسخ وجود ندارد، حتی در برخی مواقع ابیات در متن تنها با دو گل کوچک از متن جدا می‌شد تا خواننده بتواند شعر را از متن جدا کند.
کیانفر با اشاره به اینکه نسخه‌ها دارای پاراگراف نیستند و متن آغاز می‌شود و تا پایان آن ادامه دارد، اظهار کرد: فرقی نمی‌کند یک متن یک یا 100 صفحه باشد و این شما هستید که با توجه به متن باید بدانید موضوع در یک متن چه زمانی آغاز و در چه زمانی پایان می‌یابد و باید آن را پاراگراف‌بندی کنید و به خاطر داشته باشید که اشراف شما تعیین کننده است.
وی با اشاره به اینکه علایم تذهیبی را باید شناخت و انواع تذهیب و سرستون‌ها، سرلوح، حاشیه، جدول و غیره را فرا گرفت، بیان کرد: هر کدام از این موارد دارای مکتب خاصی بوده و در طول تاریخ این مکتب‌ها برای دوران خاصی بوده و متفاوتی است وقتی برای نمونه به متنی برخورد می‌کنید که با امارات و نشانه‌ها تاریخ نگارش را تشخیص دهید.
وی افزود: تا حدودی می‌توان از علایم تذهیبی دوران نگارش را فهمید به ویژه این موضوع در جایی که تاریخ نیست یا اشتباه است، بسیار راهگشا خواهد بود.
کیانفر با بیان اینکه نام کاتب هم در تشخیص زمان موثر است و با شناخت کاتب و دوران زندگی وی به صورت حدودی می‌توان تشخیص داد، یک نسخه در چه زمانی نگارش شده است، اضافه کرد: خود کاغذ نیز در این زمینه مهم بوده و نوع کاغذ نیز در اینکه یک نسخه متعلق به چه دوره‌ای است موثر خواهد بود.
وی با بیان اینکه در برخی مواقع در نسخ قید می‌شود که به سفارش چه کسی نگارش شده است، بیان کرد: با توجه به دوران زیست سفارش دهنده نیز می‌توان به دوران نگارش نسخه دست یافت.
وی با اشاره به اینکه در چاپ معمولا چند صفحه اول یا پایانی به نمونه نسخ اختصاص داده می‌شود، بیان کرد: در این کتاب یک جا اشاره شده دو صفحه اول افتاده است در حالی که ممکن است چندین صفحه افتاده باشد، با چه اطمینان می‌توان چنین نظر داد؟ نسخ شما ممکن است نیمی از نسخ باشد و قدرت تشخیص آن را ندارید.
وی با اشاره به اینکه در چاپ باید نمونه نسخه ارائه دهید، ادامه داد: ممکن است یک محقق و مصحح یک نسخه یا چندین نسخه برای خود در نظر گرفته باشد.
وی با اشاره به اینکه ممکن است یک نسخه دارای یادداشت‌هایی باشد، بیان کرد: باید به این موضوع نیز توجه کرد.
کیانفر با بیان اینکه باید روش تصحیح را در ابتدا انتخاب کرد، اضافه کرد: در این کتاب بر روی یک نسخه کار شده است که در مقدمه بدان اشاره نداشتید و یک بار در زیرنویس به این موضوع پرداختید.
وی با اشاره به اینکه در زمان نگارش کتاب باید به این موضوع که از چه نسخی در نگارش این کتاب استفاده شده است و دارای چه ویژگی‌هایی است پرداخت و حتی نوع قلم نسخه را نیز تشریح کرد، عنوان کرد: شما در کتاب آزمایش زندگی در دو سطر به این موضوع اشاره داشتید که این نسخه به شماره فلان در قفسه فلان مجلس نکهداری می‌شد و به جای ارجاع به متن به نسخ خطی ارجاع داده شده است در حالی که وقتی کتاب چاپی رو به روی من است نباید ارجاعیات آن به نسخ خطی در کتابخانه‌ها باشد و باید به خود متن مراجعه کنم. ارجاع به کتابخانه و قفسه آن اشتباه است چرا که یک کار سلیقه‌ای بوده و ممکن است جابه جایی در آن اتفاق افتاده باشد.
وی با اشاره به اینکه باید اطلاعات دقیقی از نسخه در کتاب آورده شود، بیان کرد: این موضوع با رعایت نکات ریز باید لحاظ شود و اطلاعات دقیقی از قلم، کاتب، نوع کاغذ و تاریخ آن ارائه شود.
کیانفر با اشاره به اینکه باید مقدمه را پس از اتمام نگارش و صفحه آرایی باید نوشـت نه جلوتر، گفت: این در حالی اسـت که در این کتاب به نظـر می‌رسد
قبل از حروف چینی مقدمه نوشته شده است و همه ارجاعیات به نسخ خطی بوده نه متن کتاب، که یک اشتباه است.
وی با اشاره به اینکه در اعلام تاریخ باید نوع آن مشخص شود، بیان کرد: ما سه نوع تاریخ داریم یعنی تاریخ قبل از اسلام یا تقویم تاریخ قدیمی و برپایه سلطنت محاسبه می‌شود، تاریخ هجری داریم که از صدر اسلام شروع می‌شود که متون ما تا زمان تغییر تاریخ در مجلس به هجری قمری است ولی در کتاب‌ها وقتی تاریخ را به شمسی به روزرسانی کرده ولی اطلاعاتی در این زمینه ارائه نمی‌شود موجب سردرگمی خواننده خواهد شد.
کیانفر با اشاره به اینکه در تصحیح باید اعلام شود از چه روشی استفاده کرده‌اید، بیان کرد: روش انتقادی استفاده شده یعنی یک نسخه اقدم انتخاب کرده و بعد براساس این نسخه که فکر می‌شد این نسخه قدیمی و صحیح‌تر است اختلاف نسخ را بررسی کردید کاری که اروپایی‌ها انجام می‌دهند ما در گذشته تصحیح نسخ داشتیم ولی به این صورت نبود و برای نمونه میرزا یدالله کوچوری قانون ابن سینا را تصحیح کرده است و براساس چند نسخه یک متن جدید استخراج کرده است و ما نمی‌دانیم این متن استخراجی از کدام نسخ بوده و چه اختلافاتی دارد ولی اروپایی‌ها نقد نسخ را باب کردند یعنی یک نسخه ملاک بوده و بقیه نسخ با توجه به آن بررسی شده است که باید همه‌ی این نسخ در مقدمه معرفی شوند.
وی با بیان اینکه گاهی نسخه‌ی واحدی وجود ندارد و با استفاده از نسخ مختلف به یک متن دست می‌یابند و با تلفیق بین نسخ این کار را انجام می‌دهند که باید در این صورت ارجاع به نسخ را انجام پذیرد، خاطرنشان کرد: گاهی نیز تک نسخه است، برخی می‌گویند در این شرایط از روش قیاسی استفاده شود که غلط بوده و امکان‌پذیر نیست بلکه باید با دانش و منابع دیگر نسخه را تصحیح کنید و در مورد اطلاعات نسخه نیز باید در سایر نسخ هم عصر آن مطالعه شود.
وی با اشاره به اینکه در کتاب باید بخشی شرح حال مولف باشد، اضافه کرد: باید بخشی را به ارائه‌ی شرایط دوران تاریخی نسخه اختصاص داد تا بتوان به درک درستی از علل نگارش نسخه دست یافت.
کیانفر ادامه داد: به ویژه که این کتاب تاریخ اجتماعی که بسیار کم بوده و جزو نقاط ضعف ما است، اهمیت این قبیل کارها در موضوعات اجتماعی آن است چرا که کمتر متونی می‌بینید که به تاریخ اجتماعی پرداخته باشد، شیخ ابراهیم بدون اینکه قصد داشته باشد تاریخ اجتماعی را نگارش کرده است ممکن است در متن به تاریخ فرهنگی و اقتصادی اشاره کرده است ما در این زمینه موردی نداریم که کتاب‌های مستقل در این زمینه داشته باشد بیشتر وقایع نگاری جنگ‌ها، لشرکشی و عزل و نصب در دربارها است و اهمیت این کتاب در این زمینه بسیار زیاد است و شما در مقدمه هیچ اشاره‌ای به آن نداشتید و ضروری است این کار را بکنید.
وی با بیان اینکه در مقدمه تنها به شرح حال اکتفا کرده‌اید، گفت: هدف از نگارش این کتاب بی نیاز کردن خواننده از مراجعه به نسخ خطی است که در این کتاب این موضوع به قوت خود باقی مانده است.
وی با بیان اینکه در مقدمه واژه‌های امروزی وجود دارد که باید از استفاده از آن خودداری شود، بیان کرد: برخی کلمات، امروز معنی خاصی دارد که در مورد کتب گذشته نمی‌شود از آن استفاده کرد مثلاً در مقدمه از عنوان دگراندیش استفاده شده است، یعنی شما علوم را از نظر خود و شیخ به دو بخش دینی و غیر دینی تقسیم کرده‌اید که فردی که به کتاب‌های دینی کمتر توجه کند می‌شود فرد دگراندیش ولی آن دوره دوران پشیرفت و توجه به علوم جدید است و دانش سنتی به دانش‌های مدرن اضافه می‌شود و این به معنی دگراندیشی نیست.
وی با اشاره به اینکه به خصوص که واژه غیردینی هم آمده است که اشتباه است چرا که این فرد در کنار دانش دینی که به وسیله آن نماینده مجلس شده است، دانش جدید را نیز فرا گرفته است، به خصوص پس از جنگ‌ها دوره تحول فکری در ایران است که آن را نمی‌توان به دگراندیشی ارتباط داد به ویژه که امروز جو هم علیه برخی افراد است.
کیانفر افزود: در فهرست باید به اشتهار افراد اشاره کرد نه نام‌شان، یعنی برخی افراد با القابش در فهرست آورده شود و باید از اشتهار آغاز و سپس به نام‌شان رسید.در برخی مواقع اسم فرد به نحوی است که فرد خواننده آن را نمی‌شناسد بلکه با القاب و اسم اشهر فرد را می‌شناسند.
حسن رستمی نیز در این مراسم افزود: به دلیل تنگناهای خاص در زمان چاپ و میزان هزینه‌ی کتاب، مجبور شدیم تا مقدمه را پیش از ویراستاری بنویسیم، بنابراین ارجاعات به نسخه‌ی اصلی داده شده است. حتی می توانستیم بخش اعلام را گسترده‌تر بنویسم، اما قیمت تمام شده اثر برای خوانندگان مزید بر علت بود. حتی دو صفحه ابتدایی و انتهایی نسخ خطی می‌بایست در کتاب به رویت خوانندگان می‌رسید، اما به جهت اینکه قیمت تمام شده بالا می‌رفت و این مسئله به ضرر خوانندگان تمام می‌گردید، لذا از آن چشم پوشی شد. رستمی علاوه بر ذکر این نکته که با نسخه شناسی چندان آشنایی ندارد، افزود: هشت نسخه خطی شیخ ابراهیم زنجانی و همچنین ده‌ها سند از ایشان را دارم و نحوه‌ی نسخه نویسی شخص شیخ ابراهیم زنجانی را به خوبی می‌شناسم، حتی شکل شماره‌گذاری صفحات توسط ایشان را می‌دانم. شیخ، در اغلب آثارش به صفحات شماره می‌گذاشت و در این اثر شماره‌ی صفحات از ۳ شروع می‌شد، بنابراین دو صفحه‌ی نخست افتادگی داشت.
او در پاسـخ به واژه‌ی «دگـراندیش» افـزود: در زنجـان عصـر قاجار و اوایل دوره پهلوی، سنت بر مدرنیته غلبه داشت و حتی علمای روشن بینی نظیر میرزا ابوالمکارم موسوی که در خانه روزنامه می‌خواندند، خواندن کتب غیردینی را جایز نمی‌شمردند. در آن دوره بسیاری از اعمال و رفتارهای علمایی نظیر شیخ ابراهیم زنجانی بدعت شمرده می‌شد، چنان که سید ابوالفضل موسوی زنجانی از علمای مخالف رژیم شاه و فرزند سید محمد مجتهد، در ایام جوانی به ملاقات شیخ ابراهیم زنجانی رفت، دید مشغول خواندن و نوشتن است. پرسید چه کتابی را می‌خوانید؟ شیخ در جواب گفت: در حال ترجمه‌ی تاریخ روم هستم. سید ابوالفضل زنجانی سری به حالت تأسف تکان داد و با او خداحافظی کرد. بنابراین در آن دوره این مسائل به نوعی دگراندیشی و جدایی از عوالم و اندیشه‌های طبقه‌ی روحانیت محسوب می‌شد. نباید فضای فکری و فرهنگی زنجان و تهران را یکسان تصور کنیم، چون در این شهر بسیاری از اعمال و رفتارها به بی‌حرمتی به دین و ساحت دین تعبیر می‌گردید و غالباً علمای روشن بین در بیم و اضطراب ناشی از این تکفیر و تهدید بودند. بنابراین، همین اعمال شیخ ابراهیم به بی دینی و دگراندیشی به نوعی تعبیر می‌شد. از یاد نبریم، میرزا ابوطالب موسوی زنجانی با توجه به این تنگ نظری ها و فضای بسته‌ی زنجان، برای همیشه رهسپار تهران شد.
وی با اشاره به اینکه در این کتاب شیـخ زن سـتیز است و این موضوع ریشه در اختـلافات با همسـر دوم و شهـری او دارد و به همین دلیل در آثارش و به ویژه این اثر، یاد همسر نخست خود را گرامی می‌دارد، تصریح کرد: این دوران با زمان خانه نشینی وی و اواخر عمرش همراه است و با فروغی و هدایت در پاتوق‌های عصرانه تهران به گفتگو می‌نشست، که کمی عرب ستیز می‌شود، هر چند رگه‌هایی از این ستیزه را از سال‌های پیش از مشروطیت داشت. شیخ ابراهیم زنجانی دو سال قبل از مشروطه، در کتاب بستان الحق، بهترین نوع حکومت را مشروطه عنوان کرد، که این مسئله در نوع خود جالب و قابل تأمل است. به گفته‌ی رستمی، صورت مذاکرات مجالس شورای ملی، بالاخص مجلس سوم که شیخ ابراهیم زنجانی پیرامون مالیات و سربازگیری خطابه‌های ارزشمندی ایراد نمود، منبع خوبی برای شناخت شیخ ابراهیم است.
وی با بیان اینکه شناخت شخصیت شیخ ابراهیم جا برای کار کردن دارد، بیان کرد: ولی برخی موضوعات این چنینی و تنگناها موجب دلسردی پژوهشگران تاریخ دوره قاجار می‌شود.
به گفته‌ی رستمی، کتاب با عنوان یادداشت‌های شخصی شیخ ابراهیم زنجانی در مجلس شورای اسلامی ثبت شده است؛ اما با توجه به بخش‌های مختلف و همچنین یادداشتی از عبدالله شهبازی پیرامون آثار شیخ ابراهیم زنجانی که به نام «آزمایش زندگی» اشاره کرده، این عنوان انتخاب گردید.
وی با بیان اینکه بعد از گذشت صد سال از مشروطه، هنوز برخی در زنجان با مشروطه مشکل دارند، بیان کرد که: در این کتاب شیخ ابراهیم برخی از خطاها و مباحث عصر مشروطه را به روشنی بیان کرده و اتفاقا یکی از اهداف چاپ این اثر، بیان همین فراز و فرودهای زندگی زنجانی در سال‌های مشروطه است، که متاسفانه عده‌ای بدون مطالعه و تعمق در این اثر و با بدفهمی و کج فهمی، جلوی رونمایی آن را گرفتند.
More Stories
کشف کوزه 800 ساله در زنجان
آخرین پیروزی
رویارویی ملا و مجتهد